Özel Eğitimde Kaynaştırma/Bütünleştirme Nedir?
”Ülkemizde özel eğitime gereksinimi olan çocuklar çeşitli eğitim ortamlarına yerleştirilir. Bu çocukların tipik gelişim gösteren akranlarıyla genel eğitim ortamına yerleştirilmelerine kaynaştırma/bütünleştirme denir.”
Kaynaştırma Eğitimi Nedir?
2018 yılında güncellenen Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinde kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim uygulamaları “Özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin her tür ve kademede diğer bireylerle karşılıklı etkileşim içinde bulunmalarını ve eğitim amaçlarını en üst düzeyde gerçekleştirmelerini sağlamak amacıyla bu bireylere destek eğitim hizmetleri de sunularak akranlarıyla birlikte tam zamanlı ya da özel eğitim sınıflarında yarı zamanlı olarak verilen eğitim” olarak tanımlanmıştır.
Dünya’da ve artık yavaş yavaş ülkemizde de özel gereksinimi olan bireylere fırsat eşitliğinin sağlanmasına yönelik birçok girişimde bulunulmaktadır. 80’li yıllardan sonra AB tarafından hazırlanan sözleşmelerde ve stratejilerde yetersizliği olan bireylerin toplumdaki diğer bireyler gibi eşit haklara sahip olduklarının ve bu bireylerin toplumla daha fazla bütünleşmesi için gerekli önlemlerin alınması gerektiğinin vurgulandığı görülmektedir. Bu girişimler ülkemizde bazı yasal düzenlemelerin geliştirilmesine katkı sağlamıştır. Aşağıda ülkemizde kaynaştırma/bütünleştirmeye ilişkin çıkarılan yasal düzenlemeler hakkında kısaca bilgi verilecektir.
Özel Eğitimde Kaynaştırma Öğrenci Nedir? Kaynaştırma Uygulamaları ve Amacı
Kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim yapılan okullarda özel eğitime gereksinimi olan öğrencilerin eğitim performansları ve gereksinimleri doğrultusunda BEP’lerini (Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı) hazırlamak amacıyla BEP geliştirme biriminin oluşturulması zorunludur. Özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitimlerini akranlarıyla birlikte aynı sınıfta tam zamanlı ya da özel eğitim sınıflarında yarı zamanlı olarak sürdürebilir. Özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler tam zamanlı kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim verilen sınıflara eşit sayıda ve her bir şubede 2 öğrenciyi geçmeyecek şekilde yerleştirilir. Bu sınıflarda öğrenciler genel eğitim programını takip ederler. Öğrenci için bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) okulda uygulanan genel eğitim programına dayanılarak hazırlanır. Öğrenciye gereksinim duyduğu derslerde destek eğitim verilir. Destek eğitim verilebilmesi için okulda destek eğitim odası açılır. Öğrencinin destek alacağı dersler ve haftalık ders saati BEP geliştirme birimi tarafından belirlenir. Destek eğitim odasında alınan derslerin saati toplam ders saatinin %40’ını aşmamalıdır. Destek eğitim, okulun ders saatleri içinde ya da dışında planlanabilir.
Yarı Zamanlı Kaynaştırma Eğitimi ve Uygulanışı Nasıl Olmalı?
Yarı zamanlı kaynaştırma/bütünleştirme uygulamaları ilköğretim programını ve özel eğitim programını uygulayan özel eğitim sınıfları şeklinde yürütülmektedir. Görme ve işitme yetersizliği olan öğrenciler için ilkokullarda genel eğitim programını takip eden özel eğitim sınıfları açılmaktadır. Bu öğrenciler ortaokuldan itibaren normal gelişim gösteren akranlarıyla bütünleştirme uygulaması yoluyla aynı ortamda eğitim almaktadırlar. Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği veya hafif düzeyde otizmi olan öğrenciler için ilkokullar ve ortaokullarda özel eğitim sınıfı açılmaktadır. Bu sınıflarda verilen eğitim de genel eğitim programına göre düzenlenir. Özel eğitim programını uygulayan özel eğitim sınıfları ise okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve mesleki eğitim veren ortaöğretim kurumlarında açılabilmektedir. Bu sınıflara yerleştirilen öğrenciler yetersizlik türüne göre hazırlanmış eğitim programlarını takip ederler. Yukarıda açıklanan her iki uygulamada da özel gereksinimi olan öğrencilerin bazı dersler ve sosyal etkinliklerde normal gelişim gösteren akranlarıyla bir arada bulunmaları sağlanmalıdır.
2005 yılında çıkarılan ve en son 2014 yılında güncellenen 5378 sayılı Engelliler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun, “engellilerin temel hak ve özgürlüklerden faydalanmasını teşvik ve temin ederek ve doğuştan sahip oldukları onura saygıyı güçlendirerek toplumsal hayata diğer bireylerle eşit koşullarda tam ve etkin katılımlarının sağlanmasını ve engelliliği önleyici tedbirlerin alınması için gerekli düzenlemelerin yapılmasını” amaçlamıştır. Bu kanunda, doğrudan ve dolaylı ayrımcılık dâhil olmak üzere engelliliğe dayalı her türlü ayrımcılığın yasak olduğu belirtilmiştir. Buna ek olarak, yetersizliği olan bireylerin toplumdan ayrı tutulmalarının önleneceği ve toplumda yer alan diğer bireylerle eşit koşullarda bağımsız olarak yaşamaları temel alınacağı açıklanmıştır. Son olarak yetersizliği olan bireylerin toplum içinde yaşayabilmeleri için bireysel destek hizmetleri gibi gereksinim duydukları toplum temelli destek hizmetlerine erişimleri sağlanacağı eklenmiştir.
5378 sayılı Engelliler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’un ‘Eğitim ve Öğretim’ adlı 15. Maddesinde ise “Hiçbir gerekçeyle engellilerin eğitim alması engellenemez. Engelliler, özel durumları ve farklılıkları dikkate alınarak, yaşadıkları çevrede bütünleştirilmiş ortamlarda, eşitlik temelinde, hayat boyu eğitim imkânından ayrımcılık yapılmaksızın yararlandırılır” ifadesi yer almaktadır. Böylelikle genel eğitim sisteminde özel gereksinimi olan bireylerin her düzeyde eğitim almalarını sağlayacak düzenlemelere gidilmesi gerektiği zorunlu kılınmıştır. Ayrıca okulöncesi eğitimden üniversite eğitimine kadar olan genel eğitim sistemi içinde yetersizliği olan bireylerin her seviyede eğitim almalarını sağlayacak bütünleştirici planlamalara yer verileceği ve gereksinim duyulan araç-gereçlerle materyallerin Milli Eğitim Bakanlığı ile Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından sağlanacağı ifade edilmiştir. 5378 sayılı Kanun’un “istihdam” başlıklı 14. maddesinde, yetersizliği olan bireylerin sürdürülebilir istihdamı için gerekli tedbirlerin alınacağı, iş başvuru ve alımlarında, sağlıklı ve güvenli çalışma koşullarında vb. hususlarda engelliliğe ilişkin ayrımcı uygulamalarda bulunulamayacağı, normal gelişim gösteren bireylerden farklı muamele edilemeyeceği ve gerek görüldüğünde iş yerlerinde gereksinim duyulan düzenlemelerin yapılacağı ifade edilmiştir.
Okul Öncesi Dönemde Kaynaştırma Eğitimini Yaygınlaştırılması Projesi başlıklı genelge ile, okul öncesi dönemde özel eğitime gereksinimi olan çocuklara ücretsiz eğitim sağlanarak ve kaynaştırma ortamlarında görev alacak öğretmenler ve yöneticilerin mesleki yeterliliklerinin artırılarak kaynaştırma yoluyla eğitim uygulamalarının yaygınlaştırılması amaçlanmıştır. Genelgede, kaynaştırma yoluyla eğitim uygulamalarının, yetersizliği olan öğrencilerinin sadece eğitim ortamına yerleştirilmelerini içeren bir süreç olmadığını, “beraberinde destek eğitim hizmetlerini, uygun planlamaları ve çeşitli düzenlemeleri gerektiren her tür ve kademede uygulanan teknik ve bilimsel bir yaklaşım” olduğu ifade edilmiştir.
Kaynaştırma Öğrencisinin Hakları
2015 yılında Destek Eğitim Odası Açılması başlıklı genelgede de yetersizliği olan öğrencilere öncelikle kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim uygulamaları kapsamında eğitim hizmeti verilmesi gerektiği belirtilmiş ancak özel eğitim okullarının da açılabileceği eklenmiştir. Genelgede, “okullarda ve kurumlarda kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim uygulamaları kapsamında, yetersizliği olmayan akranlarıyla birlikte aynı sınıfta eğitimlerine devam eden özel eğitim ihtiyacı olan öğrenciler ile özel yetenekli öğrencilerin, sunulan eğitim hizmetlerinden en üst düzeyde yararlanmaları amacıyla uygun araç-gereç ve eğitim materyalleri de sağlanarak oluşturulmuş eğitim ortamları” olarak tanımlanan destek eğitim odasının bu öğrencilerin bulunduğu her okul ve kurumda açılmasının zorunlu olduğu ifade edilmiştir.
Ülkemizde 2017 yılında Kaynaştırma/Bütünleştirme Yoluyla Eğitim Uygulamaları Genelgesi çıkarılmıştır. Genelgede, kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitimin amacının “özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin her tür ve kademede diğer bireylerle karşılıklı etkileşim için bulunmalarını ve eğitim amaçlarını en üst düzeyde gerçekleştirmelerini sağlamak” olduğu açıklanmıştır. Bu genelgede, kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim veren okullarda yapılması gereken düzenlemelerden ve özel eğitime gereksinimi olan öğrencinin sahip olduğu haklardan bahsedilmektedir.
Kaynaştırmanın/bütünleştirmenin amacı özel eğitme gereksinimi olan öğrenciyi “normal” hale getirmek değil, onun ilgi ve yeteneklerini en iyi şekilde kullanmasını sağlamak amacıyla toplum içinde yaşayabilmesini sağlamaktır. Ayrı bir ortamda verilen eğitimin niteliği ne kadar iyi olursa olsun, eğer bu eğitim onu içinde yaşadığı toplumun kabul edilmiş bir üyesi olarak yaşamasına olanak tanımıyorsa verilen eğitim verimsiz kalacaktır. Bu nedenle özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler mümkün oldukça destek eğitim hizmetleri sunularak akranlarıyla bir arada eğitim almaları sağlanmalıdır.
Özel Eğitim ve Kaynaştırma Eğitimi
Birçok araştırmada özel eğitime gereksinimi olan bireylerin ailelerinin yasal düzenlemeler hakkında yeterli bilgi sahibi olmamalarından dolayı haklarını savunamadıkları belirtilmektedir. Bu nedenle yukarıda özel gereksinimi olan bireylerin yasal haklarına kısaca dayanarak kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim uygulaması hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Bu konuya ilişkin daha ayrıntılı bilgiye ulaşmak için aşağıdaki kaynakların da okunması önerilmektedir.
Kaynakça:
- https://orgm.meb.gov.tr/alt_sayfalar/yayimlar/kaynastirma/kaynastirma.pdf
- https://www.tohumotizm.org.tr/wp-content/uploads/2018/06/4.pdf
